“31 oktober? Leuk, Halloween!” Voor alle duidelijkheid: Ook ik houd van lekker griezelen en zal ook dit jaar weer met mijn tot in de puntjes verkleedde jongste dochter langs de deuren gaan, waarvoor uitgeholde pompoenen staan. Maar daarbij zal ik wel, zoals elk jaar, mijn ouderwetse Luther-baret ophebben. Nee, echt helemaal niet om anderen een beetje treiterend eraan te herinneren, dat het die dag ook of vooral Hervormingsdag is – ik gun iedereen z’n feestje! Maar ikzelf vind het persoonlijk belangrijk om dan ook bij Luther en de Reformatie stil te staan. En bovendien is zo’n baret een heerlijke gespreksstarter: “Hey, buurman, wat voor ’n verkleding moet dat voorstellen, dan?” 
In 2024 verjaart het startschot van de Reformatie voor de 507ste keer. En zou je kunnen denken, dat deze ingrijpende historische omwenteling in de 16e eeuw toch wel langzaam achter de dikke kaften van geschiedenisboeken zou mogen verdwijnen. Luther mag die dag misschien het tijdperk van de moderne hebben ingeluid – maar wat heeft dat met mijn leven in de 21ste eeuw te maken? Nou, meer dan je denkt – óók als je geen (protestants) christen bent en je sowieso nooit bij het hiernamaals of theologische fijnheden stilstaat!
Een van mijn professoren kerkgeschiedenis zei ooit dat de mensen destijds de reformatie ervoeren als de inwoners van de DDR de val van de muur in 1989. De reformatie was een bevrijdingsbeweging. Om dat uit te leggen moet ik nu wel even de historische en theologische fijnheden induiken: Luther en zijn collega-reformatoren hadden gezien dat de kerk in hun tijd zelf tot probleem was geworden. Zij was te veel met gezagsuitoefening en machtsbehoud bezig, ja: speelde zelf te veel voor God om zo gelovigen in afhankelijkheid te houden van zichzelf. Daar kan je vandaag de dag je schouders over op halen, maar destijds was dat onmogelijk, iedereen was (officieel, naar buiten toe, tenminste) gelovig en kerks, en had zich tot in de slaapkamer aan de regels van de kerk te houden. Er heerste in álles wat mensen deden een enorme sociale controle. En overtrad jij een van de honderden regeltjes, dan moest je naar de priester om te biechten, pas dan mocht je naar het avondmaal en was je weer (voor eventjes) verzekerd van de hemel na je dood.
Al dit schiep angst voor een straffende God en een gevoel van afhankelijkheid van een oppermachtige kerk. Een gevoel waar je als leek niets aan kon doen, je kon niet even snel de Bijbel pakken om te checken of het wel allemaal klopt wat de kerk zegt. Enkel heel weinig mensen konden lezen, alleen priesters begrepen de Latijnse Bijbel en konden haar uitleggen.
Van deze angst en afhankelijkheid bevrijdde de reformatie de mensen, daarom werd Luther overal waar hij kwam als een rockster onthaald. Want hij was als monnik en theologieprofessor zélf aan de angst voor een straffende God haast ten onder gegaan. Als geleerde was hij zélf in de Bijbel op onderzoek gegaan en had ontdekt, dat het heel anders zit! Voor hem zat de bevrijding erin, dat het als mens onmogelijk is om aan alle Bijbelse regels en wetten te voldoen en dat eeuwig heil geen beloning is voor je prestaties of het kopen van aflaten. Nee, het wordt gratis cadeau gedaan door God, alleen op basis van je geloof! Dan heb je namelijk helemaal geen stok achter de deur of uitgekiend beloningssysteem nodig, om goed te zijn voor jezelf en je omgeving! Nee, dan doe je die goede daden vanzelf, uit dankbaarheid. Vervolgens ging Luther de Bijbel naar de Duitse volkstaal vertalen en lieten hij en zijn volgers overal scholen voor iedereen bouwen zodat mensen zelf konden lezen hoe het zit met God en kerk en het eeuwige heil. Tenslotte, zegt Luther, is iedereen zelf priester en staat zonder tussenkomen van de kerk individueel voor God.
Mocht je nog niet zijn afgehaakt, kan ik je geruststellen: dit waren de historische en theologische fijnheden. Wat hebben die nou met ons mensen vandaag te maken?
Nou, ten eerste ermee, dat we hebben leren lezen en schrijven. Omdat voor het Woord, de Bijbel zo centraal belangrijk was, moest het ook door iedereen, niet alleen door de adel, de priesters en monniken gelezen kunnen worden. Daarom vonden Luther en de andere reformatoren dat iedereen naar school moest gaan, dat iedereen moest leren lezen, schrijven en rekenen. Ook al werd de algemene leerplicht in Nederland pas in 1900 wet, zonder de Reformatie was het zo ver niet gekomen.
Ook over de verhouding tussen man en vrouw denken wij dankzij Luther anders. Hij stelde namelijk dat het celibaat een menselijke uitvinding is en daarom, anders dan voor monniken, nonnen en priesters, niet verplicht was voor predikanten. Door zijn huwelijk met Katharina von Bora werd zij tot meest bekende, geliefde én gehate vrouw van de 16e eeuw. Maar ook zijn studie van het Nieuwe Testament bracht Luther tot de overtuiging dat man en vrouw gelijkwaardig zijn. De weg naar gelijke rechten was natuurlijk nog lang, maar Luther heeft daar wel een wezenlijke bijdrage aan geleverd.
Meest fundamenteel heeft de reformatie veranderd hoe wij tegen de mens aankijken. Luther ontneemt de kerk een centrale collectieve taak: Zij is geen bemiddelaar meer tussen gelovigen en God. Hij stelt, dat iedereen zelf, als individu voor God staat en God ook individueel om vergeving kan aanroepen. Ook bekijkt hij de mens niet meer met een roze bril: wij mensen vervullen geenszins haast automatisch, vanuit onszelf Gods wil, maar zijn zondaars en niet in staat om daaraan volledig te voldoen. Daardoor staat niet meer het ideale kerkelijke collectief aan de basis van het denken. Nee, stapsgewijs wordt de mens als verstandig, maar feilbaar individu beginpunt van het theologische en politieke denken. In het verlengde daarvan staan het individualisme, de democratie en de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens. Waarvan iedereen vandaag nog de vruchten plukt. Bovendien is de gedachte dat niemand, hoe moreel verheven hij zichzelf en zijn/haar eigen mening ook moge vinden, perfect is, zeer heilzaam in uiterst gepolariseerde samenlevingen.
En ook de kerk zelf kan, ja zou moeten blijven leren van de reformatie. Zij moet voor mensen relevant, troostend en bevrijdend preken en haar past nederigheid. Haar taak is niet machtsbehoud of sociale controle, maar om mensen in aanraking te brengen met de goede boodschap van God, een boodschap die juist in deze op prestaties gerichte maatschappij uiterst relevant is! De kerk mag zaadjes uitstrooien, maar of daar iets uit groeit, is niet aan haar. Dat gelovigen in individuele vrijheid en eigen mondigheid op dit evangelie reageren, is daarbij juist de bedoeling! Mensen mogen zélf lezen, denken en kritisch op onderzoek uitgaan, ook al moet de kerk waarden als naastenliefde, barmhartigheid en gemeenschapszin ook tegen al te ver gaande individualisering inbrengen.
Dat is geen natuurlijke, logische denk- en handelswijze van een log en groot instituut in een tijd van groeiende secularisatie die steeds meer om geld, bezoekersaantallen en concurrentie draait. Daarom ga ik ook dit jaar weer met mijn baret op Hervormingsdag vieren. Ook opdat de kerk niet vergeet, dat zij zichzelf altijd moet blijven reformeren.